جوان آنلاین: چند سال آینده هوش مصنوعی حرف اول و آخر را در دنیا می‌زند. تجربه کوچک‌تر از آن را داشتیم. پای کامپیوتر‌ها که به میان آمد همه می‌دانستند و حتی بدان تأکید می‌کردند که دنیا به روی شاخ کامپیوتر‌ها خواهد چرخید، و عدم پیشرفت در این زمینه یعنی بی‌سوادی محض. حالا با چیزی بسیار متفاوت‌تر از کامپیوتر‌ها مواجه هستیم که بی‌شک آینده تمام جوامع را در دست خواهد گرفت؛ «هوش مصنوعی».
تکنولوژی‌های پیشرفته مثل کامپیوتر‌ها و ابرکامپیوتر‌ها و حالا هوش مصنوعی، سلاحی به مراتب قوی‌تر از بمب‌های اتمی هستند. شاید به همین دلیل است که کشور‌های پیشرفته به سرعت این تکنولوژی‌ها را در برنامه‌های آموزشی خود جای می‌دهند و قبل از اینکه دیر شود، آن را به ابزاری برای آموزش بهتر تبدیل می‌کنند تا با سرعت بیشتری بتوانند از آن بهره ببرند. اما آیا در سیستم آموزشی ما هم چنین تفکری پیاده می‌شود؟
اقداماتی جدید، اما نامعلوم
به‌تازگی علی محبی، رئیس پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش خبر داده که پژوهشگاه مطالعات آموزش و پرورش در خصوص هوش مصنوعی پژوهش‌هایی را انجام داده و حالا تصمیم‌گیری در خصوص زمان و نحوه ورود مطالب مربوط به هوش مصنوعی در کتب درسی با سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی است. این می‌تواند شوک مثبتی برای ورود هوش مصنوعی به مدارس باشد، اما کاش تنها برای شانه خالی کردن از مسئولیت‌ها نباشد؛ اینکه تنها دو صفحه به کتب درسی مدارس اضافه کنند و بگویند خب این کار انجام شد! شبیه به تجارب تلخ پیشین؛ اینکه معلوم نشده عمده اقدامات آقایان در نظام آموزشی چه کاربرد‌هایی داشته و بالاخره چند نفر از دانش‌آموزان از تصمیمات جدید بهره برده‌اند.
محبی با بیان اینکه پژوهشگاه در زمینه هوش مصنوعی سه اثر تحقیقاتی را دنبال می‌کند، گفته: «یکی تولید سند ملی هوش مصنوعی در آموزش و پرورش است که در این سند ملی به همه سؤالات در خصوص هوش مصنوعی پاسخ داده می‌شود. اینکه چشم‌انداز چیست، چه زمانی قرار است به آن برسیم، راهبرد‌ها برای رسیدن به اهداف مدنظر و رسالت و وظیفه هر یک از دستگاه‌ها چیست.»
او ادامه داد: «در سطحی پایین‌تر ما یک پروژه کلان با نام طراحی نظام تعلیم و تربیت هوشمند را با همکاری دانشگاه تربیت مدرس آغاز کردیم که نظام آموزش و پرورش هوشمند را که برخی از کشور‌ها از آن برخوردار هستند، طراحی کنیم. با این نظام هوشمند، همه امور نظام تعلیم و تربیت از حوزه پشتیبانی تا حوزه تخصصی آموزش یا حوزه تولید محتوا و ارزشیابی به صورت کلی هوشمند خواهد شد.»
محبی با بیان اینکه نمی‌توان زمان دقیق آماده شدن سند یا پروژه کلان نظام تعلیم و تربیت هوشمند را اعلام کرد، گفت: «دبیرخانه این پژوهش‌ها به شورای عالی آموزش و پرورش رفته است و متولی این تحقیقات و بررسی‌ها برای ورود هوش مصنوعی به مدارس دیگر شورای عالی آموزش و پرورش است و ما تنها در این خصوص به آنها کمک می‌کنیم.»
از حرف تا عمل
سال‌ها قبل مسئولان امر تأکید داشتند آموزش کامپیوتر باید در مدارس انجام شود. براساس وعده‌های آنها امروز باید تمامی مدارس در جای‌جای کشور مجهز به سیستم آموزشی کامپیوتر باشند، چرا که تمام امور مملکتی بر پایه کامپیوتر‌ها پیش می‌رود، اما آیا آن آموزشی که باید، در مدارس به دانش‌آموزان داده شد؟! حال داستان هوش مصنوعی به مراتب فراتر و گسترده‌تر از کامپیوترهاست، کامپیوتر‌هایی که امروزه عضو جدانشدنی زندگی مردم هستند. اما هنوز نتوانستند آنطور که باید و شاید به سیستم آموزشی کشور راه یابند. با این نوع نگاه چطور می‌توان امید داشت آموزش هوش مصنوعی در مدارس آنطور که باید انجام شود.
بحث آموزش که پیش می‌آید حرف از اضافه کردن یکی دو برگ در این خصوص در کتب درسی دانش‌آموزان نیست، آموزش یعنی یاد دادن از پایه به طور اصولی و صدالبته متداوم و کاربردی. حال سؤال این است که آقایانی که سالیان سال است به ضرورت تغییرات در کتب اشاره می‌کنند، اما در عمل لنگ می‌زنند، می‌توانند پروژه هوش مصنوعی را به کتاب‌های درسی دانش‌آموزان تزریق کنند.
هوش مصنوعی حتی می‌تواند مشکل اساسی کتب درسی را از پایه و اساس حل کند. آموزش این تکنولوژی مهم که طی چند سال آینده بدون هیچ شک و تردیدی دنیا را در دست خواهد گرفت بهترین بهانه برای ایجاد تغییراتی است که طی سال‌های گذشته وعده آن بار‌ها و بار‌ها داده شده است.
می‌توان با تکیه بر تجربه، ناامیدانه به این بحث نگریست، اما در عین حال می‌توان امیدوار بود اهمیت توجه به هوش مصنوعی و آموزش آن، مسئولان امر را به ایجاد تغییرات اساسی در آموزش دانش‌آموزان متقاعد کند، چرا که عقب ماندن در این حوزه می‌تواند کشور را سال‌ها عقب بیندازد.
در آموزش، نیاز به رویکردی نوین داریم
بدون شک دانش‌آموزان برای یادگیری هرچه بهتر هوش مصنوعی، نیاز به ابزار و زیرساخت‌های مناسبی دارند. این موضوعی است که دکتر امیر محترمی، عضو هیئت علمی دانشگاه و کارشناس فناوری‌های اطلاعات و هوش مصنوعی نیز بدان تأکید می‌کند و می‌گوید: «این تصور غلطی است که هوش مصنوعی به صورت تئوری در مدارس ارائه شود، باید این علم به صورت مهارت‌محور در دستور کار قرار گیرد، موضوعی که مستلزم فراهم کردن ابزار و مهیا کردن زیرساخت‌های مرتبط با این حوزه است.» او ادامه می‌دهد: «این روز‌ها شاهد آن هستیم که نرم‌افزار «شاد» کاستی‌های زیادی دارد و دانش‌آموزان برای استفاده از آن، با مشکل مواجه می‌شوند. وقتی به این مباحث ابتدایی توجهی نمی‌شود، چطور می‌توان به بهره‌گیری از هوش مصنوعی در مدارس امید داشت.»
محترمی با اشاره به اینکه «تحول در آموزش و گنجاندن هوش مصنوعی در مدارس، یک تحول رویکرد نیاز دارد»، می‌گوید: «عمده کارشناسان بر این باورند که نظام آموزشی فعلی ما ناکارآمد است، برای مثال دوره ابتدایی باید دوره ایجاد مهارت‌های حل مسئله و اجتماع‌پذیری محصلان باشد، اما می‌بینیم که از بدو ورود دانش‌آموز به مدرسه، او را درگیر حفظیات و تزریق مفاهیم به‌جای پرورش مهارت‌های ذهنی، کلامی، ارتباطی و نوآوری می‌کنند. بدون شک، استفاده از دانش نوین در مدارس، رویکردی نوین نیاز دارد.»
این کارشناس فناوری اطلاعات به ضرورت عمل کردن آگاهانه برای ورود هوش مصنوعی به مدارس نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: «در اینکه حرکت به سمت هوش مصنوعی شروع شده و باید به سمت آن برویم، هیچ شکی نیست. این فناوری با توجه به مزایایی که در اختیار قرار می‌دهد، جذابیتش به گونه‌ای است که چه بخواهیم چه نخواهیم به سمت آن کشیده می‌شویم، اما باید کم و کاستی‌های موجود برای پیشبرد این هدف را بسنجیم و درصدد جبران آن باشیم.»
هوش مصنوعی کاربرد‌های دیگری هم دارد.
اما به غیر از ورود هوش مصنوعی در کتب درسی می‌توان از این فناوری در جهت آموزش بهتر دانش‌آموزان نیز بهره برد؛ موضوعی که محترمی به آن اشاره می‌کند و اظهار می‌دارد: «استفاده از هوش مصنوعی در مدارس هم مربوط به محتوا می‌شود که می‌تواند به یادگیری کمک کند و هم مربوط به هدایت آموزشی دانش‌آموزان است. البته کاربرد‌های دیگری نیز وجود دارد که می‌توان از آنها بهره گرفت. امروزه استفاده از هوش مصنوعی در جهان به کمک معلمان آمده و با ارائه محتوای آموزشی تحت نظارت معلم یا ناظر انسانی، ثمربخش واقع شده است.»
او ادامه می‌دهد: «همان‌طور که می‌دانید به دلیل وضعیت جوی و همچنین افزایش آلودگی هوا، کلاس‌های درس به صورت غیرحضوری و آنلاین برگزار می‌شود. برخی بر این باورند که این آموزش‌های مجازی ارائه شده از کیفیت خوبی برخوردار نیست. درست هم‌می‌گویند، اما دقت کنیم؛ این به نحوه اجرای ما برمی‌گردد، در حالی‌که معتقدم آموزش ترکیبی (مجازی و حضوری) در شرایط فعلی ما بسیار مناسب و مفیدتر خواهد بود، اما نه با این وضعیت اجرا. حال در چنین شرایطی اگر از ظرفیت هوش مصنوعی برای ارائه دروس به دانش‌آموزان بهره گرفته شود، این نگرانی کاسته خواهد شد، البته اگر عزم جدی برای این کار وجود داشته باشد.»
او با بیان اینکه «آموزش مجازی یک وجه غالب آموزش در دنیای معاصر و در آینده خواهد شد» تصریح می‌کند: «مدرسه شاید بتواند بر رشد توانمندی‌های اجتماع‌پذیری دانش‌آموز تأثیرات خوبی بگذارد، اما بدون شک می‌توان توانمندی‌های دانشی محصلان را به کمک هوش مصنوعی و سامانه‌های مجازی، بهتر از آنچه که امروز در مدارس‌مان انجام می‌شود، مدیریت کرد.»
این کارشناس هوش مصنوعی به تجارب موفق دیگر کشور‌ها در این زمینه اشاره می‌کند و می‌گوید: «سال گذشته مدرسه کاتسمور در انگلیس از مدیر هوش مصنوعی خود رونمایی کرد، رباتی که در کنار مدیر انسانی قرار گرفت تا در انجام بهتر کار‌ها کمک کند. این تنها یک نمونه از موارد است. هوش مصنوعی کاربرد‌های مختلفی دارد؛ می‌توان برنامه‌ریزی درسی و حتی نظارت و کنترل دانش‌آموزان را نیز با کمک هوش مصنوعی انجام داد.»
ترسیم مسیر و آینده‌ای بهتر
شخصی‌سازی آموزش از دیگر کاربرد‌های هوش مصنوعی است که توجهی بدان نشده است. محترمی در این رابطه می‌گوید: «ما امروزه درگیر آموزش در مدل سنتی هستیم، اینکه یک محتوای ثابت برای همه دانش‌آموزان تعیین کردیم و معلم بدون توجه به تفاوت سطح یادگیری دانش‌آموزان با یکدیگر باید مباحث را به طور یکنواخت برای همه آنها ارائه دهد. در این رابطه هوش مصنوعی می‌تواند با ارزیابی دانش‌آموز و میزان توانمندی‌هایش، آموزشی که مناسب اوست را در اختیارش قرار دهد.»
او می‌افزاید: «با توجه به اینکه عمدتاً تحلیل‌های فردی یا انسانی با محدودیت جدی مواجه است و مشکلات عدیده‌ای در زمینه استعدادیابی دانش‌آموزان وجود دارد، می‌توان فعالیت‌های رفتاری، حل مسئله‌ای ذهنی و عمده فعالیت‌های دانش‌آموز را با تحلیل‌های جامع‌تر سکوی مجازی آموزش مورد بررسی قرار داد و با کشف استعداد دانش‌آموز او را به مسیر بهتری سوق داد.» به گفته این کارشناس فناوری اطلاعات، هنوز بستر‌های اولیه برای جمع‌آوری داده‌های تحصیلی دانش‌آموز که از آن به عنوان مدارس هوشمند یاد می‌شود، همه‌گیر نشده است. این در حالی است که در کشور‌های پیشرو در آموزش با استفاده از هوش مصنوعی، تاریخچه تحصیلی دانش‌آموز را مورد بررسی قرار می‌دهند و نتایج تحقیقی مهمی به دست می‌آورند، نتایجی که نقش مهمی در مسیردهی دانش‌آموزان به سمت آینده‌شان دارد. این موضوع مهمی است که باید ما نیز بدان توجه داشته باشیم تا بتوانیم با توجه به علایق و توانمندی محصلان، آنها را به مسیر بهتری هدایت کنیم. بدون شک مسیر آموزش در پیچ تاریخی خود قرار دارد و غفلت از بایسته‌های آموزش در عصر فناوری اطلاعات و هوش مصنوعی، نظام آموزشی ما را به ناکارآمدی مضاعف دچار خواهد کرد.
این روز‌ها انتقادات زیادی به نحوه آموزش می‌شود؛ انتقاداتی که پربیراه هم نیست و تلاش مسئولان طی همه این سال‌ها نتوانسته اندکی هم که شده از حجم این کاستی‌ها کم کند. امروز، اما پیشرفت تکنولوژی شرایط را برای پشت سر گذاشتن ناکامی‌ها و ضعف‌های آموزشی فراهم کرده است. هرچند باز شدن پای هوش مصنوعی به آموزش خود داستانی جداست، اما اجرا شدن این پروژه می‌تواند تا حد زیادی از ضعف‌های آموزشی بکاهد. در واقع می‌توان به هوش مصنوعی به چشم ابزاری جهت برطرف کردن نقطه‌ضعف‌های آموزشی نگاه کرد. ضعف‌هایی که سال‌هاست به وجود آن اشاره می‌شود، اما همچنان به قوت خود باقی است و راهکاری برای عبور از آنها یافت نشده است.
source